Kernwoorden: betoog, christendom, getallenreeksen, hemelkoningin, historisch, innerlijke ervaring, innerlijke uiterlijke dialogen, inzichten, Jezus, Judasfilms, Koran, kritiek, literatuur, manicheese joodse gnostische invloeden, militaire, omgeving, omwentelingen, onderzoek, oostelijke, persoonlijke, reacties, teksten, verloren, voorstellingen, werkelijk
Onder meer op deze pagina:
Inleiding
De hier geboden aanvullingen maakten oorspronkelijk deel uit van het manuscript van ‘Wat Jezus werkelijk zei’ (klik voor de informatiepagina). De ruimte in het boek was echter te beperkt om ze helemaal op te nemen.
N.B. Aanvullingen uit de tijd na verschijning van het boek (van recensenten, vakspecialisten, andere lezers of de auteur) zullen apart worden vermeld op een hier nader aan te geven plaats.
Aanvullingen
Aanvullingen – Teksten
Brankaer, Johanna, Die Gnosis: Texte und Kommentar, Wiesbaden (Marix) 2010 – van belang vanwege het heldere overzicht van de onderzoeksgeschiedenis, weergave van diverse standpunten en uitvoerige verwijzingen
Gemelli Marciano, M. Laura, Die Vorsokratiker: Band 2 : Parmenides, Zenon, Empedokles: Griechisch-Lateinisch-Deutsch, Auswahl der Fragmente und Zeugnisse, Übersetzungen und Erlauterungen von M. Laura Gemelli Marciano, Dusseldorf (Patmos V./Artemis & Winkler V.) ; 2. Auflage 2010 – belangrijke teksten vanwege de ontdekkingen die Peter Kingsley erover gedaan heeft (zie verderop), wiens uitleg deze gespecialiseerde auteur volgt
Meeks, Wayne A., The HarperCollins STUDY BIBLE: New Revised Standard Version, With the APOCRYPHAL/DEUTEROCANONICAL BOOKS, general ed. Wayne A. Meeks, New York (HarperCollinsPublishers) 1993 – vertaling met uitvoerige noten, kaarten en verdere toelichting (door vakgeleerden en specialisten); de apocriefe boeken zijn die welke ook voorkomen in de Rooms-Katholieke, Griekse (Septuaginta) en Slavonische bijbels – zie ook de herziene editie van 2006 onder Annotaties met deels nieuwe specialisten
Meyer, Marvin W. & Smith, Richard, ANCIENT CHRISTIAN MAGIC: Coptic Texts of Ritual Power, ed. Marvin W. Meyer / Richard Smith, Princeton (Princeton UP) 1999 (?)
Philo, tr. Yonge, C.D., The Works of Philo Complete and unabridged: New Updated Edition, tr. By C.D. Yonge, Peabody MA (Hendrickson Publishers) 2006-8e druk (1993-1e)
Aanvullingen – Verdere literatuur
Amersfoort, J. van, De kerk van Jacobus: De gemeente van Jeruzalem in de eerste honderd jaar van haar bestaan, in de serie ‘Verkenning en Bezinning’, Dec. 1985 (19, nr. 4)
zie ook onder Annotaties – Verdere literatuur
Assmann, Jan, Herrschaft und Heil: Politische Theologie in Altägypten, Israel und Europa, Frankfurt a.M. (Fischer Taschenbuch v.) 2002 (2000 München (Carl Hanser V.))
Assmann, Jan, Die Mosaische Unterscheidung oder der Preis des Monotheismus, München / Wien (Carl Hanser) 2003 – over de relatie tussen monotheïsme, maatschappij, ethiek en politiek in het oude Egypte en Israël en jodendom, christendom en islam: boeiende thesen en feiten
Dunderberg, Ismo, Beyond Gnosticism: [ Myth, Lifestyle, and Society in the School of Valentinus], New York (Columbia Pr. ) 2008
Finlan, Stephen / Kharlamov, Vladimir, Theosis: Deification in Christian Theology, ed. Stephen Finlan / Vladimir Kharlamov, Eugene OR (Pickwick Publications) 2006
Kingsley, Peter, Ancient Philosophy, Mystery, and Magic: Empedocles and Pythagorean Tradition, Oxford (Clarendon Press) 1996
Idem, Reality, Inverness, CA (The Golden Sufi Center) 2003
zie ook onder Annotaties – Verdere literatuur
Noyce, John, [The Wisdom Tradition:] Visions and Prophecies of the Goddess in the Sapiential Tradition, Melbourne (Noyce Publishing) 2007 – behandelt vooral latere perioden [N.B. publicatie die op bestelling via internet geprint en geleverd wordt]
Quispel, G., HET EVANGELIE VAN THOMAS EN DE NEDERLANDEN: Nieuwe vertaling en verklaring van een vergeten bron, Baarn (Tirion)1991, sterk herziene en aangevulde herdruk van de gelijk getitelde uitgave Amsterdam (Elsevier) 1971
Tajadod, Nahal, Das Unbekannte Persien: Magier, Ketzer und Christen, vert. Marta Jacober, Düsseldorf (Patmos) 2003-2e druk (1995-1e met titel Träger des Lichts; Frans origineel: Le [sic, bk] Porteurs de Lumière Vol. 1: Péripéties de l’ Église Chrétienne de Perse, IIIe-VIIe siècle, Paris (Plon) 1983)
Aanvullingen – Subjectieve toegift
Teksten die ik vanwege hun (wat mij betreft onterechte) gedeeltelijke onbekendheid niet ongenoemd wil laten maar die in een boek dat objectieve pretenties heeft slechts subjectieve aanbevelingen mogen heten – niet omdat ze niet waardevol zijn (dat is immers de reden dat ik ze geef) maar omdat het verband met het onderwerp minder sterk, in ieder geval meer door persoonlijke omstandigheden beïnvloed is.
N.B. Onderstaande volgorde is niet alfabetisch zoals in het boek en elders op deze pagina, maar min of meer historisch-chronologisch!
Roger T. Ames / David L. Hall, Daodejing “Making This Life Significant”: A Philosophical Translation, New York (Ballantine) 2003 – van dit Chinese boek uit de derde en vierde eeuw v.Chr. van Lao Zi (“De Oude Meester”) zijn vele vertalingen; deze is volgens deskundigen erg goed en is aangevuld met heldere uitleg zij het dat die uitleg meer woorden kost dan de mooie tekst zelf!; het daoïsme van Lao Zi is sterk beschouwelijk en maatschappijkritisch, evenals dat van zijn latere navolger Zhuang Zi (zie hierna)
René Ransdorp, Zwervend met Zhuang Zi: Wegwijs in de taoïstische filosofie, Budel (DAMON) 2007 – prachtige samenhangende uitleg van Zhuang Zi’s verhalen en zeer inspirerende inzichten die voortbouwen op die van de Daodejing van Lao Zi (zie hiervoor); hopelijk komt er ook een vertaling met commentaar (en gebruikmaking van de Chinese commentaren!) van de de Daodejing van zijn hand; het is belangrijk om het vroege beschouwelijke of ‘wijsgerige’ daoïsme van Lao Zi en Zhuang Zi te onderscheiden van het latere daoïsme als religie, ook al zijn er verbanden en overeenkomsten
Meister Eckhart, Over God wil ik zwijgen: [I] De traktaten: Vertaald door C. O. Jellema, Groningen (Historische uitgeverij) 1999-2e druk, [met Nawoord van C.O. Jellema, ]; bespreking
Idem, Over God wil ik zwijgen: II Preken: Vertaald door C. O. Jellema, Groningen (Historische uitgeverij) 2001, [met Nawoord van C.O. Jellema, en met Vergelijkingstabel van de nummering]; bespreking
De wolk van niet-weten, vertaling van The cloud of unknowing, door André Zegveld, Nijmegen (Gottmer) meerdere drukken
Inwijding in het ongeweten weten: Vertaling van The Book of Privy Counselling, Nijmegen (Gottmer) 1984
Taulers weg naar binnen: Bloemlezing uit de preken van Johannes Tauler, 1300-1361: Samengesteld en van een inleiding voorzien door Peter Huijs, Haarlem (Rozekruis Pers) 2005;
Jacob Boehme, Von sechs theosophischen Punkten Hohe und tiefe Gründung: Eine offene Porte aller Heimlichkeiten des Lebens, darinnen die Ursachen aller Wesen erkannt werden, opgenomen in: idem, Mysterium Pansophicum: Theosophisch-pansophische Schriften, Hg. Und komm. Von Gerhard Wehr, Freiburg i.B. (Aurum V.) 1980, 49-144 – hierin legt Boehme uit wat hij ervaart als de oorsprong en toekomst van de werkelijkheid en de weg die mensen kunnen gaan om hun bestemming te vinden; het woord ’theosofisch’ is hier niet een verwijzing naar de theosofie die in de 19e en 20e eeuw bekend werd maar de eerder gangbare aanduiding voor de combinatie van theologie en natuurbeschouwing in brede zin, nog voor de cartesiaanse scheiding tussen moderne natuurwetenschappen (wetenschap) en ‘geloof’; tegelijkertijd spirituele psychologie, wereldverklaring, natuurfilosofie, Godsbeschouwing
Jacob Boehme, Theoscopia oder Die hochteure Porte von göttlicher Beschaulichkeit, met inleiding ‘Ein Kapitel Böhmesche Philosophie: Die Wirklichkeit des Gegensätzlichen’ [door G. Wehr] opgenomen in: idem, Christosophia: Ein christlicher Einweihunsweg, Hg. und komm. Von Gerhard Wehr, Freiburg i.B. (Aurum V.) 1975, 171-212 – samenvatting van Boehme’s denken uit de laatste periode van zijn leven met centrale aandacht voor het ontstaan en de opheffing van alle tegenstellingen in het proces van God, mens en wereld, in de unieke, zeer eigen filosofische taal van Boehme
J. A. Comenius, Het Labyrinth der Wereld en Het Paradijs des Harten, Amsterdam (Schors) z.j.
J. A. Comenius, Via Lucis: De Weg van het Licht, Amsterdam (In de Pelikaan) 1992
J. A. Comenius, UNUM NECESSARIUM [Het Ene Nodige], Haarlem (Rozekruis Pers) 1983; bespreking
Lev Tolstoj, Mijn kleine evangelie: korte uiteenzetting van de boeken der vier evangelisten, vert. Arthur Langeveld, Utrecht (Bijleveld) 2002 – dit boekje had een grote invloed op de wijsgeer Ludwig Wittgenstein, nadat Tolstoj zelf zijn leven vanwege de inhoud ervan al radicaal op een ander spoor had geleid
Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, Frankfurt a.M. (Suhrkamp) 1971-8e druk (1921-1e druk in Annalen der Naturphilosophie, 1922-verbeterde tweetalige uitgave bij Routledge & Kegan Paul in London) – het voorwoord van de auteur van dit kleine uit stellingen bestaande boekje eindigt aldus: “… Dagegen scheint mir die Wahrheit der hier mitgeteilten Gedanken unantastbar und definitiv. Ich bin also der Meinung, die Probleme im Wesentlichen gelöst zu haben. Und wenn ich mich hierin nicht irre, so besteht nun der Wert dieser Arbeit zweitens darin, dass sie zeigt, wie wenig damit getan ist, dass die Probleme gelöst sind.” Net als Tolstoj veranderde Wittgenstein zijn leven ingrijpend (het verband kunt u op internet vinden door te zoeken op de combinatie van beide namen; ook bijv. Nikolay Milkov, ‘TOLSTOI UND WITTGENSTEIN: EINFLUSS UND ÄHNLICHKEITEN’, te vinden via: )
Rufus M. Jones, QUAKERS: Triomf en tragiek van het geweten: Beeld van een humanitaire religie, Amsterdam (Abraxas) 2005, door Daniël Mok geheel herziene en (o.a. met literatuurverwijzingen) aangevulde Nederlandse vertaling op basis van de vertaling van Rob Limburg (1931) van The Faith and Practice of the Quakers, London (Methuen & Co.) 1924 (?)
Feitse Boerwinkel, Inclusief denken: Een andere tijd vraagt een ander denken, Bussum (Paul Brand) 1971-veertiende [licht gecorrigeerde] druk (1966-eerste), – bespreking: www.bk-books.eu/lezen6.html#Inclus
James P. Carse, Finite and Infinite Games, New York (Ballantine Books) 1986 – over open en gesloten benaderingen
Anthony de Mello, Handvol water: een spirituele zoektocht naar verlossing, Tielt (Lannoo) 1999 – uitleg van spreuken van Jezus door christen van Indiase afkomst met veel gevoel voor de oorspronkelijke ‘non-dualistische’ spirituele betekenis ervan; veel meer boeken en toespraken van hem zijn op internet te vinden, waaronder ook diverse in het Nederlands vertaalde
Thich Nhat Hanh, Boeddha leeft, Christus leeft, Nieuwerkerk a/d IJssel (ASOKA) 2000, vert. van Engelse editie: 1995
Dalai Lama, m.m.v. Laurence Freeman, Thupten Jinpa (Geshe), Robert Kiely, Het goede hart: het Nieuwe Testament vanuit een boeddhistische visie, Tielt / Emst (Lannoo / Maitreya) 1997, vert. van Engelse editie 1996
Thich Nhat Hanh, Jezus en Boeddha als broeders, Rotterdam (ASOKA) 2001, vert. van Engelse editie: 1999
Paul Knitter, Without Buddha I Could Not Be A Christian, Oxford (Oneworld) 2009
Kees Waaijman, Psalmen …: in de serie ‘Verklaring van een Bijbelgedeelte’ bij uitgeverij Kok in Kampen in de jaren ’70 tot ’90 verschenen delen over psalmen, waaronder: … over de schepping, … over de uittocht, … rond bevrijdend leiderschap, … 120-134, … over recht en onrecht, … bij ziekte en genezing, … bij het zoeken van de weg, … om Jeruzalem, … vanuit ballingschap, … om het uitroepen van de Naam
Kees Waaijman, De Profeet Elia, Nijmegen (Gottmer) 1985
Kees Waaijman, Het leed doorleven: Meditaties bij zes Klaagzangen, Hilversum (Gooi en Sticht) 1989
Kees Waaijman, Tegendraads lezen: De Schrift vanuit Joods perspectief, Kampen (Kok) 2004 – o.m. over Buber, Rosenzweig en Levinas
Waaijman is kenner van Joodse bijbeltradities en van christelijk-spirituele tradities en beziet de laatste veelal vanuit de eerste. In zijn publicaties laat hij voortdurend de enorme rijkdom zien die de teksten bevatten. Hij is lid van de orde der Karmelieten en werkzaam aan de Universiteit van Nijmegen (Titus Brandsma Instituut) als onderzoeker en hoogleraar. Zijn publicaties omvatten ook een vertaling en commentaar op Ich und Du van Martin Buber (De mystiek van ik en jij), een onderzoek naar de betekenis van ‘de Naam’ (van de God van het Joodse volk: Betekenis van de naam Jahwe), een wetenschappelijk ‘Handboek Spiritualiteit: Vormen, grondslagen, methoden’, en diverse handleidingen over de mystieke weg zoals een uitleg van de Karmelregel (De mystieke ruimte van de Karmel, 1995) en van de Karmelschets van Johannes van het Kruis (De mystieke aanraking: Schets van de bestijging van de Berg Karmel, 2008).
André Zegveld, Een plaats om te wonen: over spiritualiteit en menswording, Baarn 1993
André Zegveld, Tot vrijheid bestemd: spiritualiteit en geloofsbelijdenis, Baarn 1994
André Zegveld, Over God: zoeken naar Zijn plaats in mijn verhaal, Tielt (Lannoo) 2004-2e druk
André Zegveld, WORDEN WAT GOD IS: Mensen op het spoor van God brengen, Tielt (Lannoo) 2009
Gevormd als monnik in de Benedictijner abdij van Egmond-Binnen heeft Zegveld daarna als mysticus alleen geleefd en ook onder meer gewerkt als priester en deken van een gebied met meerdere parochies. Kenner van de christelijke spiritualiteit (onder meer Augustinus, Benedictus van Nursia, Ignatius van Loyola). Hij gaat uit van de herhaalde lezing van de Bijbel in christelijke gemeenschappen, en gebruikt de oude traditionele samenvattingen (‘belijdenisgeschriften’) van het christendom. Die legt hij buitengewoon origineel uit, met grote kennis van bronnen en geschiedenis. Zo biedt hij – onder meer met behulp van inzichten uit de nieuwe Nederlandse en Franse bijbelwetenschap van de twintigste eeuw – een magistrale vertolking van ‘bijbelse boodschap’ en ‘christelijk geloof’ als inspirerende mythen ook voor nu. De traditie is bij hem iets om je door te laten herinneren aan wat ons mensen roept, niet om er je gelijk mee te halen. Prachtige taal die getuigt van grote diepgang, en proevend gelezen dient te worden als voertuig van kostbaar voedsel voor de ziel – en dus voor het lichaam en de samenleving. Kostbare ervaring en inzicht. Gevraagd naar de mogelijke waarde van het kerkelijk instituut zei hij eens dat het om te groeien en bloeien waardevol kan zijn een pergola te hebben om er tegenop te groeien.
Roelof Tichelaar, De weg naar overgave: is thuiskomen in jezelf, Kampen (Ten Have) 2006; bespreking
Roelof Tichelaar, Genade als spirituele kracht, Kampen (Ten Have) 2004; bespreking https://www.bk-books.eu/bespreking/genade-als-spirituele-kracht
Roelof Tichelaar, Ik wil alleen maar aardig zijn: Over het stellen van grenzen, Kampen (Ten Have) 2007-2e druk
Tichelaar heeft eigen spirituele ervaringen en inzicht en schrijft toegankelijk, van binnen uit en to-the-point
Barbara Ehrenreich, Dancing in the streets: a history of collective joy, New York (Metropolitan Books) 2007 – tegenhanger van een eerder boek van dezelfde auteur, Blood Rites, dat de menselijke neiging tot oorlogen behandelde
Rob Riemen, Adel van de geest: een vergeten ideaal, Amsterdam / Antwerpen (atlas) 2009 (7e druk 2010)
Jürgen Moltmann, Sun of Rigtheousness, ARISE!: God’s Future for Humanity and the Earth, tr. Margaret Kohl, Minneapolis (Fortress) 2010 (oorspr. Duitse editie: Sein Name ist Gerechtigkeit: Neue Beiträge zur christlichen Gotteslehre, Gütersloh (Gütersloher Verlagshaus) 2009)
David Graeber, Debt: the first 5000 years, Brooklyn NY (MelvilleHouse) 2011 – antropologisch meesterwerk dat onder meer de sociale theorieën uit vele culturen en tijden bijeenbrengt over een belangwekkend thema: ook de toewijzing en kwijtschelding van ‘schuld’ in afgeleide zin (zoals in religieuze stelsels) komt uitgebreid en verhelderend aan bod
A.A. Derksen, Leugens over Louwes, Leusden (ISVW) 2011 – een verbijsterende en zeer heldere analyse van de professionele fouten en leugens van onderzoekers, aanklagers en rechters in de rechtsgang betreffende de Deventer moord (ik ken en begrijp niet alle facetten van de achterliggende wetenschappelijke methodologie – het specialisme van de auteur – die had ik liever even apart uitgelegd gezien; wat ik wel begrijp is voldoende om deze analyse verbijsterend te noemen: de conclusie van Derksen is dat er geen bewijs is dat de veroordeling van Louwes kan rechtvaardigen; daarvan heb ik geen weerlegging gezien en als die er niet komt: waar blijft de herziening van het vonnis?)
Annotaties
Annotaties – Teksten
Abegg Jr., M. / Flint, P. / Ulrich, E., translators and commentary, The Dead Sea Scrolls Bible: The Oldest Known Bible Translated For The First Time into English, HarperSanFrancisco, New York, 1999 – “Als Jezus een bijbel gekend zou hebben, zou die er zo uit gezien hebben”. Met andere woorden, dit zijn de Bijbelteksten zoals ze in Qumran voorkwamen, met vaak interessante variante lezingen
Attridge, Harold W., general ed., The HarperCollins STUDY BIBLE: Fully Revised and Updated, New Revised Standard Version, Including the Apocryphal/Deuterocanonical Books, With Concordance, HarperCollinsPublishers, New York, 2006 (in het boek staat foutief 1993) – vertaling met woordregister met uitvoerige noten, kaarten en verdere toelichting; de apocriefe boeken zijn die welke ook voorkomen in de Rooms-Katholieke, Griekse (Septuaginta) en Slavische bijbels; zie de oorspronkelijke editie van 1993 onder Aanvullingen
Brock, Sebastian, The Syriac Fathers on Prayer and the Spiritual Life: Introduced and Translated by Sebastian Brock, Kalamazoo MI (Cistercian Publications) 1987 – een prachtige eerste blik in de Syrische (Aamese) traditie van de vroege Jezusvereerders, met teksten van Afrahat, Efrem, Evagrius en anderen
Broek, Roelof van den, Hermes Trismegistus: Inleiding, Teksten, Commentaren: Roelof van den Broek,[ met woorden vooraf van Joost Ritman als stichter van de Bibliotheca Philosophica Hermetica en initiator van het vertaalproject van de hermetische geschriften, E. Oosterwijk-Ritman als Algemeen Directeur van de BPH, en van de auteur, en met een zeer uitgebreide literatuuropgave], Amsterdam (In de Pelikaan) 2006; bespreking https://www.bk-books.eu/bespreking/hermes-trismegistus-inleiding
Broek, Roelof van den, Gnosis in de Oudheid: Nag Hammadi in context, Amsterdam (In de Pelikaan) 2010 – de meest actuele en uitgebreide inleiding tot de gnosis in de Oudheid in de Nederlandse taal, aangevuld met enkele nieuw vertaalde en uitgebreid toegelichte werken; met zeer waardevolle literatuurverwijzingen, ook over welke vertalingen betrouwbaar zijn; hij laat de totstandkoming van het Nieuwe Testament en van het latere christendom in oppositie tot de gnosis helaas verreweg buiten beschouwing, kennelijk als buiten zijn onderwerp vallend, hoewel inmiddels duidelijk is dat de belangrijke schrijvers en geschriften die het latere christendom lijken voor te bereiden (Irenaeus en allen die het latere Nieuwe Testament selecteerden of de opvattingen die het moest steunen formuleerden) enerzijds – bijvoorbeeld vanuit gedeelde tradities in beeldtaal en spirituele achtergrond – zeer verwant aan de gnosis waren, anderzijds – bijvoorbeeld in neiging tot organisatorische en leerstellige uniformiteit – in sterke oppositie tot die verwante gnosis optraden; juist dank zij een overzicht van de gnosis als dat van van den Broek moet een vergelijkbaar overzicht van de totstandkoming van het latere kerkelijke christendom in de werkelijke context (!) een interessante nieuwe mogelijkheid zijn
Buber, Martin, & Rosenzweig, Franz, DIE FÜNF BÜCHER DER WEISUNG: Verdeutscht von Martin Buber gemeinsam mit Franz Rosenzweig, Köln & Olten (Jakob Hegner), 1958 (Verbesserte Auflage der Neubearbeiteten Ausgabe 1954) – de Thora ofwel de vijf boeken ‘van Mozes’ ofwel de Pentateuch, vertaald volgens het principe dat dezelfde woordstammen uit het Hebreeuw zoveel mogelijk dezelfde woordstammen in de vertaling krijgen
Idem, BÜCHER DER GESCHICHTE: Verdeutscht von Martin Buber gemeinsam mit Franz Rosenzweig, Köln & Olten (Jakob Hegner), 1956 (Neubearbeitete Ausgabe) – de historische boeken, zelfde vertaalprincipe
Idem, BÜCHER DER KÜNDUNG: Verdeutscht von Martin Buber gemeinsam mit Franz Rosenzweig, Köln & Olten (Jakob Hegner), 1958 (Neubearbeitete Ausgabe) – de profetische boeken, zelfde vertaalprincipe
Buber, Martin, DIE SCHRIFTWERKE: Verdeutscht von Martin Buber, Köln & Olten (Jakob Hegner), 1962 – de resterende boeken (o.a. psalmen, wijsheidsboeken), zelfde vertaalprincipe
Charlesworth, James H., THE OLD TESTAMENT Pseudepigrapha vol. 1: Apokalyptic Literature and Testaments, ed. James H. Charlesworth, New York e.a.a. (Doubleday) 1983; idem, vol. 2: Expansions of the “Old Testament” and Legends, Wisdom and Philosophical Literature, Prayers, Psalms, and Odes, Fragments of Lost Judeo-Hellenistic Works, ed. James H. Charlesworth, New York e.a.a. (Doubleday) 1985 – denkt u nu niet dat we alle literatuur die niet in de Bijbel staat al kennen, want er is een project More Old Testament Pseudepigrapha (zie http://www.st-andrews.ac.uk/divinity/rt/moreoldtestamentpseudepigrapha/ ) dat op het punt staat twee nieuwe delen met veelal onbekende teksten uit te geven! Het eerste daarvan zal mogelijk binnen een jaar verschijnen
Colless, Brian E., The Wisdom of the Pearlers: an Anthology of Syriac Christian Mysticism: Translated, With an Introduction, by Brian E. Colless, Kalamazoo MI (Cistercian Publications) 2008 – bevat ook waardevolle inleidingen en literatuurlijst!
Friedman, Richard Elliott, The Hidden Book in the Bible: Translated, Restored and Introduced by Richard Elliott Friedman, New York (HarperSanFrancisco) 1998 – de kenner van het ontstaan van de Hebreeuwse bijbel toont aan dat de oudste bron een al 1000 jaar v.Chr. geschreven boek is dat in de latere redacties verspreid is over de Pentateuch en de zogeheten historische boeken
Friedman, Richard Elliott, The BIBLE with Sources Revealed: A New View Into The Five Books of Moses, New York (HarperSanFrancisco) 2003 – de bekende bronnen van de ‘vijf boeken van Mozes’, (J, E, P, RJE, R en andere) worden in deze uitgave in kleur van elkaar onderscheiden en toegelicht
Na de Schriften (Serie): in de jaren ’80 bij uitgeverij Kok in Kampen uitgegeven serie na-bijbelse Joodse en christelijke geschriften in NL vertaling, van de hand van verschillende vertalers, met o.a. (1) Twee vroege apologeten … : Justinus en Athenagoras, (2) Gnostische Geschriften I: Evangelie naar Maria, Evangelie naar Philippus, Brief van Petrus aan Filippus, (3) Joods-hellenistische poëzie, (4) Martelaren van de Oude Kerk, (5) De wegen der wijzen en de weg van de wereld (enkele ‘Kleine tractaten’ uit de Babylonische Talmoed, afkomstig uit de kringen van de ‘vroege chassidim (vromen)’; hebben iets van de radicaliteit van de Bergrede (in het Evg. naar Mt) en in de Onderwijzing (Didachè)), vert. inl. aantt. van deel 5: M. van Loopik, 1989
NBV Studiebijbel: De Nieuwe Bijbelvertaling met uitleg, achtergronden en illustraties, Heerenveen (Jongbloed) 2008 – in tegenstelling tot de gewone (algemeen verspreide en door de kerken voor gebruik in de erediensten vrijgegeven) editie van de NBV zijn hier de verschillende Godsnamen niet gelijk getrokken maar op diverse wijzen vertaald precies zo als ze in de grondtekst staan
Nyland, A., The Source New Testament: With Extensive Notes on Greek Word Meaning, tr. And notes Dr A. Nyland, Australia (Smith & Stirling Publishing) 2004 – zeer belangrijk omdat het de betekenis volgt die de woorden hadden in de tijd van ontstaan (zoals bekend uit andere teksten van het hellenistische of ‘koine’-Grieks), een betekenis die vaak anders is dan latere uitleggers en vertalers gaven en vertaalden
Oussoren, Pieter, DE NAARDENSE BIJBEL: de volledige tekst van de Hebreeuwse Bijbel en het Nieuwe Testament: vertaald door Pieter Oussoren, Vught (Skandalon) 2005-5e gewijzigde druk (1e druk 2004) – vertaling volgens hetzelfde principe als die van Buber en Rosenzweig (zie boven), haar grote voorbeeld: als ‘hardop’ te lezen tekst, met zoveel mogelijk dezelfde woordstammen als waar die in het origineel gebruikt worden
Oussoren, Pieter, en Dekker, Renate, BUITEN DE VESTING: een woord-voor-woord vertaling van alle deuterocanonieke en vele apocriefe Bijbelboeken: vertaald door Pieter Oussoren en Renate Dekker, Vught (Skandalon) 2008; https://www.bk-books.eu/bespreking/het-grote-boek-der-apokriefen – zie ook hierboven: DE NAARDENSE BIJBEL
Palmer, Martin, De Tao van Christus: De ontdekking van een christelijke beschaving in het oude China: Met de ‘Jezussoetra’s’, Chinees-christelijke teksten uit de 7e tot de 11e eeuw, [met illustraties en literatuurverwijzingen, ]Utrecht / Amsterdam (Kosmos-Z&K) 2001; bespreking
Quispel, G., Asclepius: [De Volledige Openbaring*], Ingeleid, vertaald en toegelicht door G. Quispel, Amsterdam (In de Pelikaan) 1996 – *Dit is de ondertitel die de vertaler verkiest; hij heeft bij gelegenheid persoonlijk en nadrukkelijk gezegd dat de in de gedrukte uitgave op de titelpagina vermelde ondertitel niet zijn keus is (zie uitleg van de titel op blzz. 263-266)
Annotaties – Verdere literatuur
Amersfoort, J. van, De kerk van Jacobus: De gemeente van Jeruzalem in de eerste honderd jaar van haar bestaan, in de serie ‘Verkenning en Bezinning’, Dec. 1985 (19, nr. 4) – een zorgvuldig gemaakte, informatieve tekst in een brochure van een kleine honderd pagina’s
Allison Jr., Dale C., Constructing Jesus: Memory, Imagination, and History, Grand Rapids (BakerAcademic) 2010 – indrukwekkend beargumenteerde en geannoteerde samenvatting van het onderzoek naar de historische Jezus, inclusief details en grote lijnen van de historische en systematische thema’s
Aune, David E., Apocalypticism, Prophecy, and Magic in Early Christianity, Grand Rapids (Baker Academic) 2008 – “The thrust of our discussion to this point should make it abundantly clear that, in our opinion, Jesus did in fact make use of magical techniques which must be regarded as magical because they were effected within the socially deviant context of a millennial movement and because he was able to harness supernatural power in such a way that he and his followers believed that success was virtually guaranteed.” (400) “The wonders performed by Jesus are magical because they occur within a context of social deviance in which widely accepted but generally unattainable goals highly valued in Judaism are thought to be accomplished for particular individuals through the application of general successful management techniques. While magical activities may constitute important aspects of the role of such figures of the shaman, the sage (both Graeco-Roman and rabbinic), the prophet and the messiah, each of these socio-religious roles involves different collections of specializations. Sociologically, it would be problematic to categorize Jesus as a magician, since those magical activities which he used can be more appropriately subsumed under the role of messianic prophet.” (401) [onderstrepingen BK]
Barker, Margaret, Temple Theology: An Introduction, London (SPCK) 2004 – introductie in een opzienbarende visie op vele gegevens uit de geschiedenis van de tempel (al voor de ballingschap) en de rol die bepaalde daarmee samenhangende opvattingen speelden bij Jezus en zijn eerste volgelingen (Jezus werd al vroeg als Zoon van God gezien); Margaret Barker is een geziene autoriteit op het gebied van oudtestamentische studies (was onder meer president van het internationale genootschap daarvoor) en publiceerde tot nu toe een veertiental boeken die telkens een stapje verder gaan in het ontsluieren van tot nu toe vaak onbekende of onder tafel gebleven gegevens en samenhangen; haar benadering scheidt historisch en systematisch onderzoek niet altijd expliciet maar wordt niettemin als wardevolle wetenschap beschouwd omdat haar werkwijze controleerbaar is en haar conclusies slechts door betere tegenargumenten onderuit gehaald kunnen worden, als dat al nodig zou zijn
Barker, Margaret, The Mother of the Lord, London (T&T Clark) 2012 – een binnenkort te verschijnen studie met vele opzienbarende gegevens en samenhangen over de geschiedenis van de vrouwelijke godin in Joodse (heilige) geschriften binnen en buiten de latere joodse canon (Tenach) en de christelijke Bijbel, met vele nieuwe inzichten over wat historisch en systematisch aan beide tradities ten grondslag ligt en soms of vaak ook onder tafel werd gewerkt
Benson, Andrew D., THE ORIGINS OF CHRISTIANITY AND THE BIBLE: An historical and archeological approach,[ ondertitel op omslag: A critical scholarly investigation of the sources of Christianity and the Bible,] Clovis CA (Prudential Publ. Cy) 2003 (1997) – zie de aanvullingen op www.Jesushistory.info en en fascinerende – lange – inhoudsopgave op www.Jesushistory.info/#Abridged Table of Contents (kort) of (ruimtes tussen woorden in url zijn lage lijnen: table_of_ etc.)
Bercot, David W., A Dictionary of Early Christian Beliefs, Peabody (Hendrickson Publishers) 1998 – zowel over de inhoud van het geloof als de ethische richtlijnen voor het leven in de maatschappij (met per opvatting de ‘belangrijkste’ bronnen weergegeven in de vorm van heldere citaten; d.w.z. er is gekozen voor de grootste gemene deler van opvattingen van vooral later als orthodox erkende auteurs, maar zelfs nog in deze weergave blijkt dat die vaak heel anders waren en dachten dan later werd voorgesteld!)
Berk, Tjeu van den, Het Oude Egypte: Bakermat van het Jonge Christendom, Zoetermeer (Meinema) 2011 – overtuigende beschrijving van de parallellen tussen (enerzijds) voorstellingen uit de Egyptische godsdienst inclusief die van de Joodse enclaves daar vanaf de tijd van de ballingschap en (anderzijds) ‘vroegchristelijke’ voorstellingen inclusief sommige die tot de kern van de latere kerkelijke leer behoren; baseert zich op Jungiaanse categorieën (archetype, symbool) zonder uitgebreide methodische verantwoording (in plaats daarvan een bescheiden verwijzing naar de fenomenologische methode in de godsdienstwetenschap) en zonder historische stap-voor-stap beschrijving hoe het latere zich uit het vroegere ontwikkelde; toont impliciet de noodzaak van historisch onderzoek krachtig aan en bevat een aantal nuchtere en plausibele suggesties over hoe de historische ontwikkeling zich feitelijk kan hebben voltrokken
Boccaccini, Gabriele, Beyond the Essene Hypothesis: The Parting of the Ways between Qumran and Enochic Judaism, Grand Rapids (Eerdmans) 1998 ; bespreking – zeer belangrijk en aan te bevelen
Boccaccini, Gabriele, Roots of Rabbinic Judaism: An Intellectual History from Ezekiel to Daniel, Grand Rapids (USA) / Cambridge (UK) (Eerdmans) 2002,[ with Notes, Index and extensive Bibiography,] ; bespreking – prachtig en helder overzicht; het reeds lang aangekondigde maar nog niet verschenen vervolg zou ook de periode van Jezus en de geschriften uit de kringen van diens vereerders omvatten; zie echter http://en.wikipedia.org/wiki/Enoch_seminar over de enorme toename van studies op dit gebied; N.B. in het Wikipedia-artikel over Boccaccini wordt een artikel (?) “Jezus the Messiah: Man, Angel, or God?: The Jewish Roots of Early Christology / Gabriele Boccaccini” aangekondigd
Bradshaw, Paul F., The Search for the Origins of Christian Worship: Sources and Methods for the Study of Early Liturgy, New York / London (Oxford UP) 2002-2e (1992-1e) druk – op internet vindt u het belangrijke vervolg-artikel ‘Jewish Influence on Early Christian Liturgy: A Reappraisal’ van dezelfde auteur
Buchinger, Harald, Einführung in die Liturgie: Anthropologische und theologische Grundlagen, http://www.uni-regensburg.de/Fakultaeten/Theologie/litwiss/Download/Einfuehrung%20WS0809/Kurzskriptum-Einfuehrung.pdf – inleiding (op internet) in de liturgiegeschiedenis v.h. ‘christendom’ o.a. van eerste eeuwen
Capes, David B. / DeConick, April D. / Bond, Helen K. / Miller, Troy, (eds), Israel’s God and Rebecca’s Children: Christology and Community in Early Judaism and Christianity: Essays in Honor of Larry W. Hurtado and Alan F. Segal, Waco (BAYLORUNIVERSITY PRESS) 2007 – prachtige, zeer informatieve bundel artikelen over onder meer de oudste Jezusvereerders en hun opvattingen
DeConick, April, Holy Misogyny: Why the Sex and Gender Conflicts in the Early Church Still Matter, New York / London (Continuum) 2011 – met uiterst informatieve hoofdstukken over onder andere Paulus’ wens dat vrouwen hun hoofden bedekken in de bijeenkomsten van de gemeente in Korinte, over de beelden van God de Moeder in het Syrische christendom, over het wegpoetsen van de evidente, zij het later uiteenlopend geïnterpreteerde rol van Maria Magdalena, en over de visies op seksualiteit en man-vrouw-rollen bij uiteenlopende groepen Jezusvereerders; samen een volledig beeld tot en met de opkomst van het centristische christendom. De auteur is buitengewoon goed op de hoogte en zet de feiten op een indrukwekkende wijze in perspectief (het boek bevat ook een uiterst waardevolle literatuurlijst). Zij wijst ook op het aantoonbare feit dat op enkele uitzonderingen na de oorspronkelijke gelijkwaardigheid van vrouwen (als leiders in de gemeenten) in de Bijbel en de kerken is weggepoetst en vervangen door vrouwenonderschikking en negatieve waardering van het vrouwelijk lichaam. Voor het uitsluiten van vrouwen uit kerkelijke ambten is bij Jezus en zijn volgelingen (gesteld dat iemand dat graag zou willen) geen enkele grond te vinden; dat is een latere keuze. Als het om remedie van die algemeen voorkomende latere uitsluiting gaat lijkt dit boek zich in het laatste hoofdstuk overwegend toe te spitsen op de strijd voor formele gelijkwaardigheid van vrouwen in kerken (terecht omdat de situatie in vele opzichten als zeer schrijnend ervaren kan worden). Mijns inziens is hier nog meer in het geding, bijvoorbeeld de afwisseling van matriarchale en patriarchale tendenzen en opvattingen in culturen en hun religies over veel langere perioden. Denk bijvoorbeeld ook aan het wegpoetsen van de echtgenote van Jahweh uit het Oude Testament en de oud-israëlitische samenleving parallel aan de overgang naar een schriftcultuur waarin priesters het voor het zeggen kregen; evenals min of meer overeenkomende ontwikkelingen in andere culturen. Ook in dat kader kunnen de feiten in dit boek mijns inziens van grote waarde zijn.
DeConick, April, The Ancient New Age: The Birth of Christianity and the Triumph of Gnostic Spirituality, [aangekondigd door de auteur op haar blog als ‘mijn volgende boek’] – N.B. Zal de opkomst van de gnostiek behandelen vanuit de toenmalige ideeën zelf over ‘gnosis’; titel kan nog veranderen!
Eisenbaum, Pamela, Paul Was Not a Christian: The Original Message of a Misunderstood Apostle, New York (HarperOne) 2010 – laat zien dat Paulus zich geheel beweegt binnen de Joodse tradities met dit verschil dat hij een nieuwe richting daarbinnen initieert die zonder de Thora af te schrijven deze als weg tot God handhaaft voor het Joodse volk en voor niet-Joden een alternatieve weg tot God opent – evenwaardig aan de eerste – te weten via Jezus
Finlan, Stephen, Problems with Atonement: The Origins of, and Controversy about, the Atonement Doctrine, Collegeville (Liturgical Pr.) 2005 – zeer behulpzame analyse van een ‘dogma’ dat veel hoofdbrekens heeft opgeleverd maar dat niet hoeft te doen; de “culturele en historische vertaalproblemen” die de oorzaak vormen worden helder!
Grabner-Haider, Anton, (red.), Kulturgeschichte der Bibel, Göttingen (Vandenhoek & Ruprecht) 2007; goed inzake de historische achtergronden van de Joodse Bijbel, informatief inzake die van het Nieuwe Testament maar over de historische gang van zaken in de eerste eeuwen dienen ook andere werken geraadpleegd te worden
Harland, Philip, Religions of the Ancient Mediterranean, http://www.philipharland.com/Blog/ – veel aandacht voor de historische Jezus, de eerste groepen volgelingen, Jezusvereerders in de eerste eeuwen etc.
Heering, G. J., DE ZONDEVAL VAN HET CHRISTENDOM: Een studie over christendom, staat en oorlog, door Prof. Dr. G. J. Heering, Vijfde druk met een inleiding door Prof. Dr. J. de Graaf ‘De voortgang van het denken over evangelie, oorlog en vredesdienst in de periode 1950-1980’, Utrecht (Bijleveld) 1981 (1e druk 1928 en daarna steeds herzien en aangevuld, bij de vijfde druk is ook een inleiding van de auteur toegevoegd)
Hensen, Wilfried, Christendom en chassidisme: een verkenningstocht, Baarn (Ten Have) 1993 – bespreking
Jackson-McCabe, Matt, Jewish Christianity Reconsidered: Rethinking Ancient Groups and Texts, ed. Matt Jackson-McCabe, Minneapolis (Fortress) 2007- zeer informatief en belangrijk, met helaas weinig aandacht voor het Evangelie naar Thomas
Janse, Sam, De apocriefen: inleiding op de deuterocanonieke boeken, Zoetermeer (Boekencentrum) 2009 – informatieve inleiding en toelichting op de ‘deuterocanonieke’ boeken (dus de elf in het Oude Testament) aangevuld met enkele kleinere apocriefe werken, waarbij de canonvorming als het ware opnieuw wordt doordacht zonder bij voorbaat oude antwoorden te geven; waardevolle verheldering van de wederzijdse beïnvloeding die plaats vond toen de Joodse geschriften vertaald werden in het Grieks, zodat Joodse tradities een rol gingen spelen in de hellenistische cultuur maar tegelijk onder de invloed kwamen te staan van reacties erop uit die hellenistische cultuur; N.B. de latere (!) canonvorming van deze ‘(proto!)canonieke’ boeken’ wordt niet vanuit historisch oogpunt ter discussie gesteld (terwijl ook in dit boek blijkt hoezeer elk oud geschrift een eigen wereld weerspiegelt) waardoor impliciet het beeld bevestigd zou kunnen worden dat de canon zelf zonder moeizame acceptatiegeschiedenis historisch uit de lucht is komen vallen; de visie op de rol van de Henochitische traditie zoals die te vinden is in de boeken van Boccaccini (zie boven) wordt niet behandeld
Kingsley, Peter, Ancient Philosophy, Mystery, and Magic: Empedocles and Pythagorean Tradition, Oxford (Clarendon Press) 1996
Idem, Verborgen plaatsen van wijsheid: Een revolutionaire visie op de wortels van onze beschaving: De erfenis van Parmeneides,[met uitgebreide lijst van bronnen, met noten, en met register,] Deventer (Ankh-Hermes) 2003
Idem,, Reality, Inverness, CA (The Golden Sufi Center) 2003
Idem,, A Story Waiting to Pierce You: Mongolia, Tibet and the Destiny of the Western World, Point Reyes, CA (The Golden Sufi Center) 2010 – Kingsley speurde naar de oeroude Mongoolse sjamanistische achtergronden die de oude Grieken delen met de Tibetanen en de Amerikaanse Indianen, en vond die; bespreking https://www.bk-books.eu/bespreking/ancient-philosophy-verborgen-plaatsen-van-wijsheid-reality-a-story-waiting-to-pierce-you-several-titles
Kingsley ontdekte en onderzocht opnieuw – met de kundigheid van een briljante wetenschapper – de gewijde oorsprongen van de Westerse beschaving die deze naar zijn inzicht uit het oog verloren is. Bij het christendom legt hij nadruk op de afdaling in de onderwereld (het motief achter de hierboven genoemde incubatie) die aan de opstanding voorafging en er een onverbrekelijk geheel mee vormt. Inzichten voor hernieuwing van de cultuur werden volgens hem aan Jezus en worden daardoor ons gegeven. Zie ook Kingsley’s radio-interview met Michael Lerner n.a.v. zijn boek A Story Waiting to Pierce You (zie boven), en zijn schriftelijke interview in het magazine Quest, .
Koole, Boudewijn, Voorbij het patriarchaat: tegenbeelden van de westerse kultuur, Kampen (Kok Agora) 1989, – besteedt ook aandacht aan de man-vrouw-opvattingen bij Philo van Alexandrië en aan de voorstellingen van ‘eenwording’ in de evangelies van Philippus (Valentiniaans) en Thomas (enkratitisch)
Labuschagne, C.J., Wat zegt de Bijbel in GODS naam?: Nieuwe bijbeluitleg en modern godsgeloof, Den Haag (Boekencentrum) 1980 – 5e druk (1977 – 1e) – heldere toelichting op het dilemma tussen lezen van de Bijbel als mythe (geloofswerkelijkheid) en als historie, met de bedoeling de laatste ook mee te laten spreken en daardoor het eerste te verrijken (waar het uiteraard om gaat is te leren dat het eerste altijd mee op het laatste is gebaseerd en daar de consequenties uit te trekken)
Longenecker, Bruce W., Remember the Poor: Paul, Poverty, and the Greco-Roman World, Grand Rapids (Eerdmans) 2010 – een monumentaal boek dat vele aspecten zorgvuldig en uitgebreid behandelt, zie de bespreking van Mark M. Mattison: http://www.thepaulpage.com/remember-the-poor-paul-poverty-and-the-greco-roman-world/?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+ThePaulPage+%28The+Paul+Page%29
Mack, Burton, Wie schreven het Nieuwe Testament werkelijk?: Feiten, mythen en motieven, Deventer (Ankh Hermes) 1997; bespreking:
McGowan, Andrew, Ascetic Eucharists: Food and Drink in Early Christian Ritual Meals (Oxford Early Christian Studies), New York (Oxford UP) 1999 – belangrijke feiten en inzichten
Ohlig, Karl-Heinz / Puin, Gerd-R., (red.), Die dunklen Anfänge: Neue Forschungen zur Entstehung und frühen Geschichte des Islam, Berlin (Hans Schiler) 2007-3e druk (2005-1e) – onder andere belangrijk wegens het tiende hoofdstuk (van de hand van Ohlig) waarin de contouren geschetst worden van het Syrische ‘christendom’ dat de belangrijke achtergrond en voedingsbodem vormde voor de ontwikkeling van de islam, zelfs van de vormgeving van de koran
[Orlov, Andrei, ed.,] Jewish Roots of Eastern Christian Mysticism (erg inhoudsrijke website met o.a. vele inleidende teksten over de vaak onbekende gemeenschappelijke bronnen en achtergronden van de Joodse en Oosters-christelijke – en ook algemeen-christelijke – religieuze voorstellingswereld) http://www.marquette.edu/maqom/
Orlov, Andrei / Boccaccini, Gabriele (eds) / Jason Jurawski (ass. ed.), New Perspectives on 2 Enoch: No Longer Slavonic Only, Leiden (Brill) 2012 – behalve over Henoch onder meer ook over belangrijke figuren als Melchisedek, Adam / Eva in de Joodse stromingen voor en na het begin van onze jaartelling
Quispel, G., Het Geheime Boek der Openbaring: Het Laatste Boek van de Bijbel, Amerongen (Gaade) 1979 – o.m. belangrijk vanwege de historische toelichting (Joodse achtergrond) en de uitleg van het teken van de vrouw in de hemel (hss. 12vv.), verder met prachtige illustraties uit de kunstgeschiedenis
Reedijk, Wim, Zuiver lezen: De bijbel gelezen op de wijze van de vroegchristelijke woestijnvaders, met een epiloog van Ilse N. Bulhof, Budel (DAMON) 2006; bespreking https://www.bk-books.eu/bespreking/zuiver-lezen
Reiser, Marius, Jesus and Judgment: The Eschatological Proclamation in Its Jewish Context, tr. Linda M. Maloney, Minneapolis (Fortress) 1997 (vert. uit het Duits: Die Gerichtspredigt Jesu, 1990; de Engelse vert. heeft enkele toevoegingen en verbeteringen) – belangrijk werk dat veel teksten zorgvuldig behandelt en becommentarieert en de samenhang tussen Johannes de Doper en Jezus duidelijk in het licht stelt, en dat het koninkrijk van God door Jezus ‘aards’ bedoeld is
Regev, Eyal, ‘Temple and Righteousness in Qumran and Early Christianity: Tracing the Social Difference between the Two Movements’, niet officiele publicatie op internet van een artikel gepresenteerd op het INTERNATIONAL SYMPOSIUM “Text, Thought, and Practice in Qumran and Early Christianity January 11-13, 2004” (Orion Centre van het Institute for Jewish Studies van de University of Jerusalem)
Riley, Gregory J., The River of God: A New History of Christian Origins, New York (HarperSanFrancisco) 2001 – zeer aan te bevelen
Skarsaune, Oskar, Incarnation – myth or fact?, tr. Tr.R. Skarsten, St. Louis (Publishing House) 1988 – dit boek gaat nog uit van de eerste eeuwen als voorfase voor de latere kerkleer maar de feiten worden helder neergezet zodat de lezer zelf zijn conclusies kan trekken, althans interessante feiten leert kennen
Slavenburg, Jacob, Valsheid in geschrifte: de verborgen agenda van bijbelschrijvers, Zutphen (Walburg Pers) 2005-geactualiseerde, uitgebreide druk (1995-1e) – titel suggereert in alle gevallen kwade opzet die echter niet bij voorbaat verondersteld mag worden al kan niet ontkend worden dat er op bepaalde punten hevige strijd was; ondertitel hoeft ook niet juist te zijn: gebruikelijk was in die tijd dat geschriften bewerkt werden naar de actuele behoefte van de gebruikers (dus wijzigingen waren niet altijd heimelijk zoals de auteur ook wel uitlegt); niettemin kloppen de feiten: de Bijbelteksten van nu zijn niet de oorspronkelijke; dus zou het beter zijn om ze opnieuw aan te passen aan onze nieuwe behoeften? Of laten we ze staan, leggen uit wat er aan de hand is geweest en gebruiken onze kennis van de wijzigingen zonder ons van de teksten of hun uitleggers afhankelijk te maken? Boeiende vraagstukken waarvoor Slavenburg op boeiende wijze basismateriaal neerlegt; de antwoorden dienen we zelf te zoeken en te geven
Slavenburg, J., De oerknal van het christendom: veelkleurig perspectief van een impuls, Haarlem (Rozekruis Pers) 2003 – bespreking – waardevolle informatie die deels moeilijk elders te vinden is
Stark, Rodney, Cities of God: The Real Story of How Christianity Became an Urban Movement and Conquered Rome, New York (HarperOne) 2007 – interessante en met statistische feiten onderbouwde sociologische analyse van de wijze waarop christenen uiteindelijk een belangrijke maatschappelijke rol gingen spelen in het Romeinse rijk, biedt belangrijke nieuwe invalshoeken en inzichten maar doet soms massieve uitspraken ten aanzien van de culturele overgangsprocessen (van Joden en christenen in een hellenistische omgeving) die nog in onderzoek zijn en ingewikkelder in elkaar kunnen zitten dan hij veronderstelt; het is immers duidelijk geworden dat in deze periode de definitie van wie Joden en christenen genoemd worden, een nogal ingewikkelde zaak kan zijn, afhankelijk van achtergronden, tijden en plaatsen; N.B. een eerder boek van dezelfde auteur met oudere inzichten over hetzelfde onderwerp, The Rise of Christianity (1996), verscheen in 1998 bij Ten Have in Nederlandse vertaling onder de titel De eerste eeuwen: een sociologische visie op het ontstaan van het christendom
Theißen, Gerd, Erleben und Verhalten der ersten Christen: Eine Psychologie des Urchristentums, Munich: Gütersloher, 2007 – veel feiten; en veel argumenten die (op methodische en evenwichtige wijze; kritisch en zeer onafhankelijk) pogen inzicht te bieden van verschillende kanten (geen definitieve synthese)
Valantasis, Richard / Bleyle, Douglas K. / Haugh, Dennis C., The Gospels and Christian Life in History and Practice, Lanham e.a.a. (Rowman & Littlefield) 2009 – doet een poging de betekenis voor te stellen van de vier nieuwtestamentische evangelies voor hun oorspronkelijke lezers in hun oorspronkelijke omgevingen, met behulp van zo compleet mogelijke historisch betrouwbare informatie naar de stand van dit moment
Vries, Theun de, Ketters: Veertien eeuwen ketterij, volksbeweging en kettergericht, Amsterdam (Querido) meerdere drukken – geschiedenis in verhalende vorm, met ook veel aandacht voor sociale en politieke achtergronden van zogenaamde ketterijen en hun bestrijding
White, L. Michael, From Jesus to Christianity[: How Four Generations of Visionaries & Storytellers Created the New Testament and Christian Faith], New York (HarperSanFrancisco) 2004
Wilken, Robert Louis, THE CHRISTIANS AS THE ROMANS SAW THEM: Second Edition, New Haven / London (Yale Univ. Press) 2003 – uitermate leerzaam en informatief
Hoe vind je kwaliteit?
1. Waarop kunt u letten bij het beoordelen van informatie?
Hoewel naar actualiteit gestreefd is, zal deze lijst binnen afzienbare tijd beginnen achter te lopen bij nieuw verschenen werken. De uitdaging is dus om door zelf te lezen en te zoeken de steeds verschuivende frontlijn van kwaliteitsbronnen en -auteurs te achterhalen en bij te houden, zo lang men dat wenst of kan. Daarbij kiezend tussen onderwerpen waar men slechts een overzicht of een brede achtergrond van wil krijgen, en die waar men de vorderingen precies wil volgen. Daarbij is het overigens niet zo dat de intrinsieke kwaliteit van de hieronder genoemde boeken achteruitgaat! Het is opvallend hoeveel vooruitgang er op deze gebieden gemaakt wordt en hoeveel kwalitatief goede boeken er verschijnen (en min of meer te vinden zijn, want dat is niet altijd snel zo). Nieuwere boeken zullen alleen telkens iets meer overzicht, iets recentere bronnen, verwerking van de nieuwste ontdekkingen bevatten. En zeker op de gebieden die in dit boek aan de orde zijn, zullen de komende decennia betere overzichten kunnen verschijnen. En zoals dat ook bij andere frontlijnen gaat: op een gegeven moment merkt u vanzelf dat u niet altijd meer up to date bent. Als we het ons maar bewust blijven (of waren …). Wat u hier al wel vindt, zijn verwijzingen naar actuele literatuur die de inhoud van dit boek op allerlei manieren toelicht en adstrueert, dat wil zeggen met veel meer sprekende feiten onderbouwt, die bovendien in een veel gedetailleerder verband worden geplaatst. Soms zijn de boeken eenvoudig leesbaar, vaak zijn ze wetenschappelijk en ingewikkeld en veronderstellen de bereidheid om u in andere talen en culturen te verdiepen, soms – dat is het ideaal – zijn ze zowel wetenschappelijk als toch heel erg toegankelijk. Natuurlijk heb ik gezocht naar de meest betrouwbare.
Zeker de eerstkomende decennia zullen de historici nog veel werk hebben aan het belichten en met elkaar verbinden van de vele in de laatste twee eeuwen nieuw ontdekte en in nieuwe samenhang gezette feiten, speciaal de tekstvondsten in Nag Hammadi en Qumran (maar niet alleen die!). En in hun kielzog u en ik die hun resultaten tot ons nemen en verwerken. Uiteraard dient daarbij uw eigen invalshoek voorop te staan, en wat mij betreft selecteert u op het criterium of een studie historisch-kritisch te werk gaat en met de resultaten van historisch-wetenschappelijke studies rekening houdt. Dat wil niet zeggen dat ik veronderstel dat u een enorme historische kennis ontwikkeld heeft of wilt opbouwen. Al is het in het geval van historische onderwerpen uiteraard handig als uw geheugen voor die informatie redelijk is. Maar iedereen – leek en geleerde – kan met behulp van intuïtie en gezond verstand een eigen visie opbouwen, bij voorkeur met de bereidheid te leren op welke punten zij wel en niet inzetbaar dan wel corrigeerbaar zijn. En zonder eigen visie bent u afhankelijk van die van anderen. Dat blijven wij allemaal natuurlijk in hoge mate, daarom is het goed te beseffen dat een van de belangrijkste criteria de betrouwbaarheid blijft die u bij die anderen ervaart. Waarbij het uiteraard belangrijk is of het om specifieke betrouwbaarheid gaat in historische zin dan wel op andere gebieden of in het algemeen, maar het een kan met het ander te maken hebben, en dus is betrouwbaarheid cruciaal. En zelfvertrouwen en zelfkennis kunt u zichzelf geven.
2. Hoe kunt u zelf goede informatie vinden?
U vindt hier een – niet volledige – lijst van literatuur om verder te lezen. Hoe kunt u zelf zoeken? Alleen al het aantal wetenschappelijke tijdschriften en de aantallen wetenschappelijke boeken op de vele specialistische gebieden die dan bijgehouden zouden dienen te worden, is buitensporig groot. Er is ook (nog?) geen website die dit onderwerp van de historie achter en onder de bijbel expliciet tot inhoud heeft, zover ik weet; althans niet een waar een hele gemeenschap van onderzoekers op min of meer betrouwbare wijze aan werkt of achter staat, of die daarmee een min of meer betrouwbare en actuele verbinding heeft. Daarvoor is dit onderwerp te lang in handen van meer traditionele Bijbelgeleerden gebleven (die hebben er wel allerlei sites over maar vaak zijn alle sites nogal ‘gekleurd’; iets wat ook geldt voor sites van individuele onderzoekers: het is nu eenmaal als individu bijna niet doenlijk de vele informatie op deze terreinen recht te doen). En is de kloof tussen deze ‘pastorale’ benadering en de ‘kritische’ te lang opgeblazen als een onoverbrugbare. Wel verschijnen er regelmatig boeken voor geïnteresseerde lezers waarin wetenschappers nieuwe ontdekkingen en de gevolgen voor de geschiedschrijving pogen samen te vatten. En door op onderwerpen te zoeken is dan vaak meer te vinden over de feiten zelf. Ook al kan ik niet beloven dat de lijst compleet is, ik verwijs naar alle literatuur die ik ben tegengekomen en gezien de besprekingen waardevol acht. Zij vormt een belangrijke onderdeel van dit boek voor wie echt in het onderwerp geïnteresseerd is en zelf verder wil zoeken en lezen, inclusief – maar niet uitsluitend – ‘wetenschappelijk onderzoek’ (waarvan de definitie nog wel eens per faculteit of onderzoeksgroep verschilt). De literatuur bevat zelf weer talloze nieuwe verwijzingen. Het komt dus aan op de juiste verwerking.
Om een voorbeeld te geven van de complexiteit van het beoordelen van dit soort literatuur, geef ik u het volgende te overwegen. Soms blijkt een auteur sterk bevooroordeeld wat betreft de grote lijn maar is hij wel goed in het weergeven van details (dit soort boeken sla ik noodgedwongen vaak over omdat ze me erg veel tijd kosten om de krenten er uit te halen; dit soort is alleen onmisbaar voor specialisten, al kunnen ze ook wel als naslagwerk dienen). Soms is een auteur heel onbevooroordeeld maar op bepaalde deelterreinen ondeskundig, bijvoorbeeld een bepaalde taal kent hij niet goed wat tot hinderlijke zij het onbedoelde fouten kan leiden. Soms is een auteur over het algemeen heel betrouwbaar maar op een enkel onderdeel te enthousiast en onkritisch te werk gegaan; enzovoort! Schrijvers over de historie zijn net mensen, met fouten en gebreken, en het is zelden dat zij geen enkele blinde vlek hebben. Het is buitengewoon waardevol als zij zich zelf goed kennen en dus ook weten op welke punten zij als historici op moeten passen; aan de andere kant kunt u uit commentaren van anderen over hun werken al heel wat afleiden op die punten, zoals ik met betrekking tot de boeken in de hier gepresenteerde literatuurlijst zoveel mogelijk heb gedaan. Die boeken zijn op veel onderdelen verhelderend of bieden over grote lijnen een mijns inziens interessante visie (of laten we het hypothese noemen) waarvoor bevestiging of tegenspraak gezocht kan worden. Als het om geschiedschrijving gaat, kan dat alleen succes hebben als meer mensen hun intelligentie en hun werkkracht bundelen en vooral hun bereidheid om van elkaar te leren.
De grondigste informatie over nieuwe boeken en artikelen vindt u ongetwijfeld in gespecialiseerde bibliotheken zoals de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag of universiteitsbibliotheken. Voor een gering bedrag per jaar kunt u van de KB lid worden en dan kunt u niet alleen de belangrijkste Nederlandse maar ook internationale bibliotheken en informatiecentra raadplegen via uw eigen internetverbinding. In principe hebt u echter – eventueel met hulp van deskundig personeel – ook via elke openbare bibliotheek toegang tot die grote bibliotheken, via internet. U zou kunnen proberen een korte introductie te krijgen hoe dat werkt. Ik geef hieronder enkele voorbeelden van wat er tegenwoordig op internet kan.
3. Internetbronnen.
Deze worden door wetenschappelijk geschoolde auteurs van verschillende opvattingen en richtingen geschreven maar na een tijdje kom je er wel achter waar de achterliggende discussies over gaan. De besproken boeken zijn vaak al een paar jaar oud maar de besprekingen zijn meestal grondig. Het is verstandig om op te letten of de recensies vanuit een tamelijk traditioneel-pastorale hoek of vanuit een strikter historisch-wetenschappelijke benadering geschreven zijn; de laatste is historisch beslist informatiever. Dit onderscheid speelt ook bij boeken die niet via deze Reviews besproken worden, pastorale boeken kunnen best belangrijke feitelijke informatie bevatten en historisch-wetenschappelijk sterke auteurs mogen (terzijde!) best aardige en betrokken opmerkingen maken. Maar voor die kwaliteiten moet je dus wel een neus ontwikkelen.
Recentere boeken zocht ik vaak via de site van www.Amazon.com (voor Engelstalige boeken; je hebt dergelijke sites ook in het Duitse taalgebied enzovoort; vanaf september 2012 zal vermoedelijk een Nederlandse website toegankelijk zijn). Als je daar een boek zoekt dan worden er op vele manieren mogelijkheden geboden verwante boeken te vinden; het loont de moeite dat te doen. Een handige variant is een ‘wensenlijst’ te maken: daar stelt Amazon dan zelf steeds verwante nieuwe boeken bij voor. Door bij de boeken de besprekingen te lezen van lezers kom je vaak achter de kwaliteit van de boeken, zij het dat je ook degenen die de besprekingen schrijven, op hun kwaliteit dient in te schatten. Niet voor alle lezers staat de wetenschappelijke kwaliteit voorop, en het is goed die te onderscheiden van bijvoorbeeld de inspirerende (al is uiteraard ook overlapping mogelijk). Wanneer u uw ‘wensenlijst’ bijhoudt, zorgt Amazon dat u in ieder geval op de hoogte blijft van de allernieuwste voor u mogelijk interessante boeken. Af en toe kunt u daarin dan eens flink wieden of een andere lijst maken, dan komt u weer eens in een ander segment, maar steeds met de meest recente verwante boeken voor u opgezocht.
Vaak kun je bij Amazon al in de boeken zelf kijken: inhoudsopgave, aantal bladzijden of hoofdstukken enzovoort. Nog beter is dat bij Google Books ( http://books.google.com/ ); de boeken die je daar vindt zijn soms (bijna) helemaal te lezen.
Een nog directere weg tot de nieuwste informatie is het volgen van de blogs van de wetenschappers die op dit gebied de frontlinie vormen van de verwerking en het doorgeven van nieuwe informatie. Vaak zijn daar zeer goede artikelen, discussies enzovoort te vinden. Zelfs is er al een wetenschappelijke historicus die regelmatig korte hoorcolleges over bepaalde onderwerpen (uit de religiegeschiedenis van de eerste eeuwen van onze jaartelling) beschikbaar stelt voor luisteren met de iPod. Deze blogs kunt u gemakkelijk vinden door er al surfend en zoekend tegen aan te lopen. Op een gegeven moment ziet u vanzelf dat zij ook naar elkaar verwijzen. En zo vinden allerlei kringen van frontlinie-onderzoekers elkaar en daar kunt u dan direct van meeprofiteren. Inclusief hun nieuwste ontdekkingen, publicaties, discussies en wat dies meer zij!
Veel succes!
