Kernwoorden: Apollo, Aristoteles, biologen, cultuurkritiek, cultuurverandering, debat, discussie, eenvoud, Etty Hillesum, evangeliën, filosofie, filosofische, Franse, gebruiken, gedragingen, geest, gezin, goden, grammaticale, Han-dynastie, herstel, historisch, holografische, incubatie, karaktereigenschappen, kritische, leven, lezers, literatuur, maatschappelijk, maatschappelijke, manicheese joodse gnostische invloeden, maximen, meningen, moraal, mythen, natuur, objectivering, observaties, omwenteling, onevenwichtigheden, oordeel, opdrachten, overtuiging, Perzië, priester-genezer, priesters-genezers, Rochefoucauld, salon, Sartre, scherp portretteert, sjamanisme, slachtoffers, spreuken, teksten, terreur, trouw, Truchet, uitspraken, verklaring, versie, vormgeving, werken, wiskunde, zelfbehoud, zelfstandig, zin
Onder meer op deze pagina:
Inleiding
De inhoud is een vertaling van Maximes et reflexions diverses, éd. Jacques Truchet, uitgegeven bij Garnier Flammarion, Parijs 1977.
La Rochefoucauld (1613-1680) nam deel aan de salon van markiezin van Sablé waar zij de ‘bels esprits’ van haar tijd ontving. Ook Blaise Pascal nam er aan deel. In die salon speelde men het gezelschapsspel van de maximen. Men formuleerde uiterst beknopte spreuken over menselijk gedrag.
Het spel is de discussie en het formuleren van een pointe over algemeen menselijke gedragingen. La Rochefoucauld laat een geschreven versie van zijn maximen circuleren onder vrienden om reacties uit te lokken en de maximen zo te verrijken en te ontwikkelen voor een officiële literaire uitgave.
De voorliggende vertaling door Maarten van Buuren, hoogleraar in de Franse letterkunde, bevat ook een uitgebreide toelichting van de vertaler.
De toelichting geeft informatie over het ontstaan van de Maximen en over de filosofie van La Rochefoucauld en zijn kijk op de mens en diens gedragingen. De Maximen zijn tot stand gekomen in een tijd waarin een omwenteling plaats vindt in het denken over ‘het goede leven’ (zie onder). La Rochefoucauld wordt gezien als een wegbereider van het filosofisch denken van Nietzsche.
De uitgave is interessant voor lezers die geïnteresseerd zijn in beknopte spreuken, literaire oneliners over het menselijke gedrag in combinatie met filosofische standpunten en culturele omgeving.
Deze recensie geeft de lezer informatie waarmee een keuze gemaakt kan worden om de uitgave te lezen en bij het lezen de inhoud te plaatsen in de tijd waarin het geschreven is en de Maximen te waarderen in de huidige tijd waarin de regering een debat wil over normen en waarden. De uitgave is interessant voor historisch en literair geïnteresseerde lezers omdat deze vertaling en toelichting van de Maximen toegang verschaft tot een historisch en cultureel zeer interessante maatschappelijke omwenteling in de 17de eeuw.
Overzicht van de inhoud
Tijdens het leven van La Rochefoucauld verschenen al vijf uitgaven van de Maximen. La Rochefoucauld schrapte maximen, hij veranderde ze en geleidelijk aan werden zo de verwijzingen naar de jansenistisch-christelijke omgeving verwijderd waarin de eerste maximen waren ontstaan. Na zijn dood werd door Jacques Truchet een kritische editie samengesteld. Maarten van Buuren heeft de inhoud van deze kritische editie gevolgd en zo ontstaat de huidige versie met daarin: Maximen, Weggelaten maximen, Nagelaten maximen. Door deze volledige uitgave ontstaat een totaal overzicht van de maximen.
In het deel ‘Wie zwak is kan niet oprecht zijn’ geeft Maarten van Buuren een uitvoerige toelichting op de filosofie van La Rochefoucauld en de literaire concepten die gebruikt werden om de maximen vorm te geven. De titel van dit deel verwijst naar de overtuiging van La Rochefoucauld dat mensen niet kiezen tussen goede en slechte alternatieven, maar tussen slechte en nog slechtere. Normen van goed en kwaad zijn voor hem een façade die een moraal verbergt die berust op macht-onmacht. La Rochefoucauld ontmaskert in de maximen expliciet de gangbare christelijke waarden en de adellijke deugden. Het begrip ‘eigenliefde’ wordt bij La Rochefoucauld ‘eigen belang’ en ‘zelfbehoud’. Dit is de drijfveer waarop het menselijk handelen terug te voeren is. Ook in de grammaticale opbouw van de maximen is het wereldbeeld van La Rochefoucauld terug te vinden. De grote invloed van de wiskunde is terug te vinden in het concept a : b=c : d. La Rochefoucauld laat in de maximen vaak een deel van dit concept weg zodat de lezer gedwongen wordt de maxime op te lossen en aan te vullen. Hij maakt gebruik van symmetrie en andere mathematische opbouw in combinatie met open plekken/raadsels. Door de grammaticale opbouw laat La Rochefoucauld zijn overtuiging zien van een (vroege) determinist: hij plaatst de onbewuste driften als onderwerp tegenover de mens als lijdend voorwerp. De (onbewuste) drift is een onpersoonlijke instantie.
Beoordeling
Deze Nederlandse vertaling en toelichting maken de Maximen ook toegankelijk voor lezers die niet geschoold zijn in de Franse taal. De literaire constructies van de maximen zijn zonder uitleg en vertaling waarbij rekening wordt gehouden met de eigenschappen van de Franse en Nederlandse taal eigenlijk niet te doorgronden. Veel van de maximen zouden dan afgedaan kunnen worden als oneliners. Korte en krachtige uitspraken waar politici en media zo graag gebruik van maken om hun gelijk, hun overtuiging te poneren. Het lezen en doorgronden van de maximen geeft de lezer de mogelijkheid kennis te nemen van een literaire en intellectuele vorm van discussie voeren over een omwenteling van waarden, moraal, motieven op grond waarvan menselijk gedrag tot stand komt en op grond waarvan menselijk gedrag beoordeeld kan worden. De maximen zijn een overtuigende literaire vorm voor het (maatschappelijk) debat waarin tot uiting komt dat de christelijke waarden, voorgeschreven door de kerk, en de daar tegenover gestelde jansenistische visie alleen een mógelijke waarde hebben en dat andere visies tot heel andere oordelen leiden over menselijk gedrag. Deze overtuiging en vormgeving kunnen de lezer helpen zich een oordeel te vormen, inzicht te krijgen in het huidige debat over waarden en daaruit voort vloeiende normen en moraal. In de tijd van La Rochefoucauld komt de maatschappelijke omwenteling tot stand waarbij sociale nivellering ontstaat doordat het gezinshoofd gewaardeerd wordt op basis van zijn inzet om het leven van zijn gezin vooruit te helpen. Wetenschap wordt ingezet om betere resultaten in de voortbrenging van producten te bereiken. Een goed leven is niet langer het leven van diegene die zich (als lid van geestelijkheid of adel) inzet om te heersen of te strijden voor algemene maatschappelijke doelen. Nee, een goed leven is het leven dat bezig is met zelfbehoud en het belang van het gezin. Een ‘goed’ leven is niet meer te bereiken door trouw te zijn aan de kerkelijke mores*. Goed is van kwaad te onderscheiden afhankelijk van het uiteindelijke resultaat**. De maximen van La Rochefoucauld waren een bijdrage om deze omwenteling tot stand te brengen. Het kennis nemen van deze literaire – kunstzinnige en maatschappijkritische – vorm is zeker een stimulans om anders dan met oneliners of oppervlakkige meningen te discussiëren over waarden en daaruit voortvloeiende normen en moraal in onze huidige maatschappij die door de diversiteit van bevolkingsgroepen een weg moet vinden in een veelheid van waardesystemen.
Het is wel een uitgave waar je voor moet gaan zitten. Een eerste lezing van de maximen levert niet de intellectuele inspanning en motivatie die je zou willen. Het lezen van de toelichting en het daarna opnieuw lezen van de maximen maakt dat de teksten worden ontsloten en je de impact van de uitspraken kunt doorgronden. Het is een boek dat boeiend wordt als je enig zicht hebt op de maatschappelijke, culturele en religieuze omwenteling van die tijd. Met die kennis en de literaire opbouw, die het gesprek over de maximen uitlokt, zijn de maximen nog steeds interessante aanzetten tot discussie over moraal en menselijke gedragingen. Het is interessant dat Maarten van Buuren veel aandacht geeft in zijn toelichting aan de mening van Nietzsche over de maximen van La Rochfoucauld. Eigentijdse filosofen, geïnteresseerde lezers kunnen dit materiaal uit de maximen gebruiken om een eigentijdse mening over menselijk gedrag en ‘moraal’ te formuleren.
Het boek maakt het mogelijk kennis te nemen van deze historisch en literair belangwekkende teksten. Daarnaast levert deze uitgave een aanzet tot debat, discussie over menselijk gedrag en filosofische overtuigingen die we zeer wel kunnen gebruiken naast de toch eenzijdig georiënteerde christelijke moraal en de oneliners uit de huidige populistische visies die de ronde doen in het maatschappelijk debat.
Voor wie de tijd neemt en ook achtergrondkennis zoekt of heeft biedt deze uitgave een intrigerende en motiverende bijdrage aan het denken over menselijk gedrag, het ‘goede leven’ en christelijke moraal.
Het boek heeft toegevoegde waarde ten opzichte van bestaande literatuur. Door deze vertaling is dit opmerkelijk literaire document nu ook voor Nederlandse lezers beschikbaar. De literaire vorm van de maximen, die door de aantrekkelijke vertaling in tact is gebleven, is een curieuze aanvulling op de literatuur over moraal en menselijk gedrag. De toelichting door Maarten van Buuren maakt dat de Maximen motiveren om het huidige gesprek over moraal te verdiepen.
De prijs-kwaliteitverhouding is zeker oké. Het vertalen van de maximen vraagt bijzondere aandacht door de wiskundige concepten en de filosofische overtuiging die ten grondslag ligt aan de maximen. De vormgeving en de redactie zijn prettig. Al met al een betaalbaar kleinood.
* Vgl. Charles Taylor, Bronnen van het zelf, pp. 295-297.
** Idem, p. 353.
Eindoordeel
De uitgave is heel plezierig en motiverend om enige avonden mee bezig te zijn. Het brengt verdieping in het eigen mensbeeld en meningen over het gedrag van mensen. Het laat zien hoe overtuigingen gevoed worden door maatschappelijke situaties en vraagstukken. Het laat zien hoe een aantrekkelijke literaire vorm van discussie kan helpen een breder publiek tot nieuwe inzichten over maatschappelijke omwentelingen te brengen.
