Kernwoorden: aandacht, analyserende, citaten, coach, context, dagelijkse, dogma, ervaring, ethiek, Etty Hillesum, existentialisme, gelaagdheid, God, Helmut Kohl, immigranten, inspirerend, integratie, katholieke, leven, liefde, literatuur, mens, moslims, nagelaten, natiestaten, notenapparaat, partij, spiritualiteit, tegendeel, teksten, verbondenheid, vernietiging, verwerking, wijsheid, wijsheidsliteratuur, Zuid-Afrika
Het lezen van dit boekje van Ria van den Brandt is een waar genoegen. Iedere zin is helder geformuleerd. De opbouw is heel evenwichtig en behulpzaam om overzicht te krijgen en vooral ook te behouden. Ik heb van Etty Hillesum niet haar hele nagelaten werk gelezen en weet na het lezen van dit boekje ook niet of dat in alle gevallen nodig is (zie verderop!). Wel heb ik jaren geleden de eerste uitgaven van haar teksten – een selectie dus – gelezen evenals een tekst van haar leraar Julius Spier, zijn boek over de handlijnkunde.
De schrijfster van dit nieuwe boekje – dat je gerust een handboekje zou kunnen noemen, als dat niet een te zware indruk maakt tenminste – heeft niet alleen het werk van Etty Hillesum uit en te na bestudeerd en verwerkt maar ook de secundaire literatuur (die in het bibliografisch overzicht achterin vermeld is). Ze legt in een even heldere als informatieve inleiding – waarin ze en passant ook de belangrijkste levensfeiten en achtergronden van Etty Hillesum schetst – uit hoe ze tot de opbouw van dit boekje is gekomen.
Die opbouw bestaat uit een keuze voor twaalf hoofdstukjes op basis van twaalf thema’s. Achtereenvolgens: 1 Chaos, 2 Discipline, 3 Schrijven, 4 Lezen, 5 Oorlog, 6 Verzet, 7 Wijsheid, 8 God, 9 Getuigen, 10, Lichaam, 11 Liefde, 12 Leven. De eerste negen zijn behalve aan hun thema’s ook gerelateerd aan de chronologie van Etty’s leven, de laatste drie hernemen de lezing van Inhoud – want die staan in alle hoofdstukken centraal – nog eens vanuit het perspectief van drie nieuwe overkoepelende thema’s. Per hoofdstuk zijn er drie paragrafen, die steeds eenzelfde opbouw kennen: een of meer treffende citaten van Etty Hillesum als inleiding, gevolgd door een uitwerking en uitleg van het betreffende thema vanuit de invalshoek van die paragraaf en van die inleidende citaten waarin deze laatste verhelderd worden door ze in de context van het leven van Etty Hillesum te plaatsen, of van andere teksten van haar, of van het commentaar van anderen, hetzij uit haar omgeving hetzij latere lezers. Daarbij is opvallend dat de schrijfster laat zien hoe zinrijk allerlei verbanden zijn en hoe groot de gelaagdheid in het werk van Etty Hillesum is. Tegelijk blijft zij overal buitengewoon helder, in aansluiting aan Etty Hillesum zelf.
Vergeleken met wat ik eerder van Etty Hillesum zelf las, kan ik dit boekje alleen maar prijzen: het lijkt mij een uiterst zorgvuldige inleiding tot en samenvatting van haar werk. Het kan het zelf lezen daarvan natuurlijk niet vervangen (zie onder) maar voor degenen die het (deels) gelezen hebben, is het niet alleen een prachtige samenvatting maar ook een verdiepende samenvatting. Zoals hier de inhoud van Etty Hillesums spiritualiteit wordt weergegeven, is gewoon subliem. En op zich inspirerend en tot eigen verwerking aanzettend. In de vorige zin gebruik ik met opzet het woord ‘spiritualiteit’ en niet ‘denken’. Ik vraag me namelijk af of het woord ‘denken’ zoals dat in onze cultuur gebruikt is gaan worden, nog weer kan geven dat ook een spirituele inhoud daaronder kan vallen. Etty Hillesum zat zelf ook met een tegenstelling tussen het denken als analyserende ontmaskeraar en vernietiger van zijn objecten en stelde daar een luisteren naar het innerlijk, naar de tijd en naar andere mensen en dingen, een verbondenheid met alles, de liefde en het medelijden, tegenover. Vergelijk p. 36: “Niet denken maar luisteren naar wat er binnenin je is.” Daarom aarzel ik ook of de titel van dit boekje daaraan wel recht doet. Ja, zou je kunnen antwoorden, in zover de teksten van Hillesum op papier gezet ‘hardop denken’ zijn, zoals ze gesprekken met anderen en met zichzelf voerde. Die teksten waren – althans in beginsel, niet zoals ze onuitgewerkt achtergelaten zijn – wellicht ook bedoeld om ooit – in andere uitgewerkte vorm – mee te denken met haar. Nee, als je daar het louter analyserende denken onder zou verstaan. Dus ja als je “met Etty Hillesum” erbij betrekt, nee als je van Etty Hillesum verwacht dat zij een inleiding in de mogelijkheden van filosoferen zou bieden. Het denken van Etty Hillesum is een zeer specifiek aan haar eigen ‘spirituele’ ontwikkeling gekoppeld denken, en aan de thema’s van verbondenheid met het leven en met God zoals zij die oppakte uit haar lectuur en vorm gaf in haar eigen – indrukwekkende – leven.
Terecht legt de schrijfster van dit boek nadruk op de noodzaak dat uitleggers en gebruikers van de teksten van Etty Hillesum de gelaagdheid van die teksten niet uit het oog moeten verliezen bij hun uitleg. En evenmin haar als een heilige voorstellen. Dat zij niettemin voor velen zeer inspirerend kan zijn en nog zal zijn, mogen we op grond van de receptie die haar teksten in brede kring over de hele wereld hebben gehad, aannemen. En ook dat dat niet alleen haar aandacht voor menselijkheid en de problemen daarmee zal betreffen maar ook de ontwikkeling die zijzelf maar ook anderen door kunnen maken op het gebied van menselijkheid en van ‘spiritualiteit’. Want vele thema’s die van de vroegste geschiedenis van de spiritualiteit (en de religies) tot de meest recente decennia van aandacht voor (spirituele) bewustwording op vele manieren aan de orde zijn geweest, komen bij haar in een diepte en samenhang met een specifieke context voor, die voor velen indrukwekkend en leerzaam en inspirerend is en nog kan zijn.
Een belangrijk aspect van de teksten van Etty Hillsesum vormen haar verwijzingen naar en reflecties over de literatuur die zij zelf leest, een breed spectrum van ‘wijsheidsliteratuur’ en andere belangrijke spirituele teksten. Voor dat aspect is het lezen van de originele en complete teksten van haar nagelaten werk wellicht onmisbaar, al besteedt de schrijfster van dit boek er ook de nodige en opnieuw verhelderende aandacht aan. Een argument temeer voor het lezen van dit boekje. Wie de complete nagelaten werken wil lezen, zij verwezen naar de binnenkort verschijnende nieuwe en aangevulde druk daarvan, XXX. Dat het fascinerend zou kunnen zijn om die in hun geheel in te zien, moge ook blijken uit het volgende citaat uit de inleiding van Ria van den Brandts boek – een citaat dat zowel veel over de benadering van deze schrijfster als over die van Etty Hillesum zegt:
” ‘Iedere pool heeft z’n tegendeel’, schrijft Etty Hillesum en ze geeft zich de opdracht om dit niet alleen te weten of te denken, maar ook te leven. Ze vindt dat ze de tegenstrijdigheden van het leven niet dwangmatig mag verenigen in een filosofisch systeem: ‘Het leven is niet te vangen in een paar formules.’ Ze verwijst zichzelf regelmatig dat ze met haar hersenen te veel de wereld wil omvangen. ‘Dat is je ziekte: je wilt het leven vangen in eigen formules. Je wilt alle verschijnselen van dit leven omvatten met je geest in plaats van je te laten omvatten door het leven.’ Ze vindt er iets ‘dwingelandijachtigs’ in zitten. Steeds weer spoort ze zichzelf aan om al haar fixaties los te laten, om zo het leven – het leven in al zijn nuances – recht te doen. Het denken van Etty Hillesum is in die zin tegendraads denken: het is niet uit op een waterdicht systeem van waarheid, maar op dat wat zich in het onbedachte aandient. Deze ontvankelijkheid voor het onbedachte en het onverwachte probeert Hillesum ook op haar leeswijze toe te passen: ‘
men moet een boek op dezelfde wijze benaderen als z’n medemensen. Niet met al vastgelegde voorstellingen of eisen. Soms vormt men zich op de eerste bladzijden al een beeld over het werk en aan dat beeld raakt men gehecht, men wil er geen afstand meer van doen en dat gaat dan dikwijls ten koste van de bedoelingen van de schrijver. Men moet een mens z’n volle vrijheid laten, en een boek ook. Iedere uiting van een mens of in een boek kan soms opeens een verrassend nieuw licht op het geheel werpen en kan dan vernietigen de bepaalde voorstelling die wij hadden en waardoor het zich zekerder laat leven.’
In dit boek heb ik getracht om bovenstaande, ontvankelijke leeswijze van Etty Hillesum toe te passen op haar eigen teksten.” (17-18)
Ik kan mij niet voorstellen dat iemand die in deze thema’s of specifiek in Etty Hillesum geïnteresseerd is, niet heel erg veel aan dit gemakkelijk leesbare, heldere en compacte boekje kan hebben. En dan te bedenken dat het boekje ook nog boordevol indrukwekkende citaten – de een nog meer aansprekend dan de ander – staat! Een waardevolle prestatie van de schrijfster die daarmee mogelijk velen een dienst heeft bewezen. Zeer aanbevolen!
